Ελαιοτριβείο Βρανά

Η Πολιτιστική ‘’Εταιρεία Αρχιπέλαγος’’ αντιμετώπισε το ερειπωμένο κτηριακό συγκρότημα του Ελαιοτριβείου Βρανά ως ένα Μνημειακό σύνολο της Βιομηχανικής και της Τοπικής Ιστορίας, που άξιζε να διασωθεί, να αποκατασταθεί και να αναδειχθεί. Με την πλήρη αρχιτεκτονική και μηχανολογική αποκατάστασή του και την πλαισίωση των χώρων και των μηχανημάτων με το κατάλληλο εποπτικό υλικό, το παλιό Ελαιοτριβείο μετατράπηκε σε ένα ελκυστικό Μουσείο, που αφηγείται, με άμεσο και ζωντανό τρόπο, τη δική του ιστορία και την ιστορία του τόπου και της εποχής του. Το γεγονός ότι τα κυριότερα μηχανήματα – πετρελαιομηχανή, ελαιόμυλος , πιεστήριο, ο άξονας με τους ιμάντες μεταφοράς της κίνησης, – έχουν τη δυνατότητα να τεθούν σε πλήρη λειτουργία και να «ζωντανέψουν» πραγματικά το εργοστάσιο, αποτελεί ένα από τα χαρακτηριστικά που κάνουν το συγκεκριμένο Μουσείο-Μνημείο Μοναδικό.

Το Μουσείο-Ελαιοτριβείο Βρανά διαθέτει άρτιες υποδομές για τη φιλοξενία διαφόρων εκδηλώσεων, όπως συναυλίες, κινηματογραφικές προβολές, περιοδικές εκθέσεις, συνέδρια κ.α.
Με την πρακτική αυτή, που εφαρμόστηκε με μεγάλη επιτυχία από τον πρώτο χρόνο της λειτουργίας του, και με την οργάνωση εκπαιδευτικών προγραμμάτων για παιδιά και νέους σε τακτική βάση, το Μουσείο εξελίχτηκε σε ζωντανό κύτταρο της τοπικής κοινωνίας.

*Οι μελέτες Αρχιτεκτονικές, Στατικές και Μηχανολογικές, ξεκίνησαν το 1998 και το 2004 το έργο εντάχθηκε στο Ευρωπαϊκό Πρόγραμμα Ο.Π.Α.Α.Χ.

Οι εργασίες Αναστήλωσης των Κτιρίων του Βιομηχανικού Συγκροτήματος – που κτίστηκε το 1887 και λειτούργησε ως το 1978, οπότε παραδόθηκε στην φθορά του χρόνου – ξεκίνησαν το 2005, κράτησαν μία τετραετία και έγιναν ,με πλήρη σεβασμό της πρωτογενούς κατασκευής, χωρίς καμία αλλοίωση, ως προς τα υλικά και της χρήσης των χώρων.

Η μελέτη Αναστήλωσης λαμβάνοντας εξ αρχής υπ’ όψιν αφ’ ενός την ιστορία, και αφ’ ετέρου τη νέα χρήση του χώρου, έθεσε ως στόχους την αποκατάσταση της αρχικής μορφής του συγκροτήματος, και τη διαμόρφωση ενός σύγχρονου και λειτουργικού χώρου υποδοχής του κοινού, με μουσειακό, εκπαιδευτικό, πολιτιστικό και ψυχαγωγικό χαρακτήρα.
Αποκαταστάθηκε Αρχιτεκτονικά και Μηχανολογικά με υποδειγματικό τρόπο και μέσα από τον σπάνιο μηχανολογικό του εξοπλισμό παρουσιάζονται όλα τα στάδια και τα μέσα της ατμοκίνητης και στη συνέχεια της μηχανοκίνητης ελαιουργίας, ήτοι:
Πιεστήρια, αντλίες, μύλοι άλεσης, τροχαλίες και ιμάντες μεταφοράς της κίνησης, που προέρχονται από το ιστορικό εργοστάσιο Μηχανουργίας της Σμύρνης των ΑΦΩΝ ΙΣΗΓΟΝΗ.

1999: Ο Ν. Κούνδουρος, παρουσιάζει στο Ελαιοτριβείο, τη Μελέτη Αναστήλωσης και Μετατροπής του σε Μουσείο

Ο χώρος με τον εξοπλισμό της ατμοκίνητης λειτουργίας διατηρήθηκε ως έχει. Στον χώρο της Μηχανής βρίσκεται σε πλήρη λειτουργία η ιστορική πετρελαιοκίνητη μηχανή TANGYE που είναι μια από τις επτά (7) ίδιες μηχανές σωζόμενες ανά τον κόσμο, οι οποίες επίσης εκτίθενται σε Μουσεία.

Με επιμέλεια της Ιστορικού στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών Ρούρας Σιφναίου, συντηρήθηκε και ψηφιοποιήθηκε το – μοναδικό στην Ελλάδα – πλήρως σωζόμενο αρχείο του Ελαιοτριβείου, το οποίο καταγράφει λεπτομερώς την εμπορική δραστηριότητα σχεδόν 80 χρονών, 1887-1965, σε 140 βιβλία (ΔΟΥΝΑΙ-ΛΑΒΕΙΝ), ήτοι:
Λογιστικά, Κατάστιχα, Ημερολόγια Έργων, Ευρετήρια, Βιβλία Δαπανών, Αλληλογραφία κ.α., τα οποία συντηρήθηκαν και ψηφιοποιήθηκαν στο σύνολό τους από το Μορφωτικό Ίδρυμα της Εθνικής Τραπέζης Ελλάδος (ΜΙΕΤ) , και αποτελούν το πληρέστερο Αρχείο Ελαιουργίας.

Στο Μουσείο-Ελαιοτριβείο λειτουργούν τέσσερεις (4) ξεχωριστές μόνιμες εκθέσεις:

― «Η Λέσβος του Ελύτη»: Σε μία από τις τρεις (3) λαδαποθήκες όπου παρουσιάζεται η ζωή και οι ιδιαίτεροι δεσμοί του μεγάλου ποιητή με τον τόπο καταγωγής του.

― «Ματιές σ’ ένα Μνημείο»: Στο χώρο της Ατμοκίνησης, με έργα σύγχρονων καλλιτεχνών εμπνευσμένα από το Μουσείο-Ελαιοτριβείο, στο οποίο τα δώρισαν, μεταξύ των οποίων:

Π. Τέτσης, Α. Φασιανός, Σ. Σόρογκας, Γ. Ψυχοπαίδης, Η. Αγγελή, Σ. Γεωργιάδης, Γ. Μιγάδης, Ν. Στεφάνου, Ν. Στρατάκης, Γ. Αδαμάκος, Μ. Μαδένης, Δ. Ανδρεαδάκης, Γ. Λασιθιωτάκης.

«Η έκθεση του Αρχείου»: Στο διώροφο χώρο- των δυο Μικρών Δεξαμενών και του Σαπουναριού- εκτίθενται Ντοκουμέντα του Αρχείου Ελαιοτριβείου Βρανά 1887-1965.
«Ο Αρχαίος Ληνός»: Στη Μικρή Αυλή, δίπλα στο πηγάδι, εκτίθεται ο Διπλός Λίθινος Αρχαίος Ληνός του 2ου -3ου αιώνα π.Χ., ένα μοναδικό και σπάνιο αρχαιολογικό λείψανο που βρέθηκε σε παρακείμενο χώρο, τον οποίο μελέτησε και παρουσίασε στο Μουσείο Βρανά ο Αρχαιολόγος Παύλος Τριανταφυλλίδης Προϊστάμενος της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας Ν. Λέσβου.

Δεξιά της Κεντρικής Εισόδου Επιτοίχιο Ορειχάλκινο Ανάγλυφο του προσώπου του Οδυσσέα Ελύτη που φιλοτέχνησε ο γλύπτης Θεόδωρος Παπαγίαννης υποδέχεται τους επισκέπτες.

Στον πολύπλευρο χώρο του Μουσείου, μέσα από τις εγκαταστάσεις και τα εκθέματά του, προβάλλει η οικονομία και η κοινωνία της εποχής της μεγάλης οικονομικής ακμής του νησιού, στο γύρισμα του 19ου προς τον 20ο αιώνα, καθώς και η τεχνολογία των μηχανών, που προκάλεσε επανάσταση σε πολλούς τομείς της παραγωγής και στο σύνολο της ζωής των ανθρώπων.
Το Μουσείο-Ελαιοτριβείο εγκαινιάστηκε την 1 Αυγούστου 2009 από τον τότε πρόεδρο της Βουλής των Ελλήνων, Δ. Σιούφα, και έκτοτε λειτουργεί καθημερινά προσελκύοντας πλήθος επισκεπτών. Οι εγκαταστάσεις του δίνουν στον επισκέπτη μία πίστη εικόνα του παραδοσιακού τρόπου παραγωγής του λαδιού στην Λέσβο, από τα τέλη του 19ου μέχρι και τα μέσα του 20ού αιώνα.
Στις επισκέψεις οργανωμένων ομάδων, μαθητών και φοιτητών δίνεται η δυνατότητα –με την πλήρη λειτουργία της μηχανής TANGYE, ενός ελαιόμυλου, μιας αντλίας, και ενός πιεστηρίου- να ζήσουν μια μοναδική εμπειρία στον χρόνο.
Οι χώροι της Μεγάλης και Μικρής Αυλής του, στην οικοπεδική έκταση των τεσσάρων (4) στρεμμάτων του Μουσείου, φιλοξένησαν κάθε χρόνο σημαντικές πολιτιστικές δράσεις, και οι χώροι των Ελαιοαποθηκών λειτουργούν ως αίθουσες πολλαπλών χρήσεων για εκθέσεις, διαλέξεις, συνέδρια, κ.α.
Το Μουσείο Ελαιοτριβείο Βρανά από την ημέρα των εγκαινίων του έως τα τρομερά χρόνια της Προσφυγικής και Μεταναστευτικής κρίσης 2015-2020, με την ακατάπαυστη εργασία των μελών του, και το μεράκι των εργαζομένων του, παρέμεινε καθημερινά ανοιχτό 9:00 π.μ. -16:00 μ.μ. και τους θερινούς μήνες 9:00 π.μ. -20:00μ.μ και εξακολουθεί με το ίδιο ωράριο να φιλοξενεί και να ξεναγεί τους επισκέπτες του στο αρχιτεκτονικό και Βιομηχανικό Μνημείο της Λέσβου.

Την αρχιτεκτονική μελέτη εκπόνησαν οι Αρχιτέκτονες:

Νίκος Σηφουνάκης, Σόνια Χαραλαμπίδου, Κριστιάν Λασκαρίδης, Μισέλ Ροσιέ , Ιωάννα Βαλίνα, Νίκος Νικολαΐδης.
Τη Στατική Μελέτη ο Πολιτικός Μηχανικός Ανδρέας Μητσόπουλος.
Ο Μηχανολόγος Μηχανικός Αντώνης Πλυτάς φρόντισε για τη συντήρηση και επαναλειτουργία του συνόλου του Ιστορικού Βιομηχανικού Εξοπλισμού του η οποία έγινε στο Βιομηχανικό Μουσείο Ερμούπολης Σύρου.
Τη Μουσιολογική μελέτη επιμελήθηκε η Ομάδα Αρχιτεκτόνων RCL, και η Ζωγράφος Ηώ Αγγελή.
Τη Διαχείριση του Έργου είχαν οι Νέλλη Κάσδαγλη, Γεώργιος Λιόντος και Δημήτρης Καπετανάς. *

Εκθέσεις

Η Λέσβος του Ελύτη

Ένα από τα πράγματα που κάνουν ξεχωριστό το Μουσείο – Ελαιοτριβείο Βρανά είναι η συμβολική σύνδεσή του με τον Οδυσσέα Ελύτη. Ο Βρανάς ήταν ο παππούς του Ελύτη από την πλευρά της μητέρας του, Μαρίας.

Το γεγονός ότι το Ελαιοτριβείο Βρανά αποτελεί ένα ευδιάκριτο ίχνος της καταγωγής του και ο εορτασμός των εκατό χρόνων από τη γέννηση του Ελύτη το 2011 στάθηκαν αφορμή για τη δημιουργία μιας μόνιμης έκθεσης στο Μουσείο, με θέμα τη βαθιά σχέση του ποιητή με τη Λέσβο, μια σχέση που ξεπερνά τους δεσμούς του αίματος και της οικογενειακής καταγωγής. Η έκθεση δημιουργήθηκε σε συνεργασία με το Αρχείο Ελύτη και την Ποιήτρια Ιουλίττα Ηλιοπούλου, και την επιμελήθηκε ο Σκηνοθέτης Μάνος Ευστρατιάδης .

Ματιές σ’ ένα μνημείο

Η Μόνιμη Έκθεση Εικαστικών Έργων εμπνευσμένων από το παλιό λιοτρίβι είναι αποτέλεσμα ενός «πειράματος» διαλόγου ανάμεσα στο Μουσείο – Μνημείο και δεκατρείς σύγχρονους δημιουργούς, που συντόνισε ο Θανάσης Νιάρχος.
Η συνάρτηση του διαλόγου αυτού με ένα Μουσείο – Μνημείο της πρόσφατης βιομηχανικής ιστορίας είναι τόσο ενδιαφέρουσα όσο και αναπάντεχη.
Ο Παναγιώτης Τέτσης, ο Αλέκος Φασιανός και ο Γιάννης Ψυχοπαίδης κοίταξαν πίσω από το λιοτρίβι και είδαν την ελιά – το δέντρο και τον καρπό της, το ελαιώνα και το τραπέζι. Ο Σάββας Γεωργιάδης ξεχώρισε την πατριαρχική μορφή του Βρανά. Ο Γιάννης Μιγάδης, ο Νίκος Στεφάνου και ο Νίκος Στρατάκης είδαν το ελαιοτριβείο ως σώμα και σχήμα μέσα στον χώρο. Ο Γιάννης Αδαμάκος και ο Μιχάλης Μαδένης στάθηκαν στη δουλειά – τον μόχθο του εργάτη στη μηχανή, το θαύμα του λαδιού στα πιθάρια. Η Ηώ Αγγελή, ο Δημήτρης Ανδρεαδάκης και ο Σωτήρης Σόρογκας κοίταξαν τα κουφάρια των κτηρίων και των μηχανών, που ο Γιάννης Λασιθιωτάκης τα είδε να ζωντανεύουν, αποκατεστημένα και γερά.

Κάθε καλλιτέχνης, με το δικό του προσωπικό ύφος, προσέγγισε, ερμήνευσε και απέδωσε το κοινό θέμα, το παλιό ελαιοτριβείο.

Έργο του Γιάννη Μιγάδη

Έργο του Παναγιώτη Τέτση

Η Έκθεση του Αρχείου του Ελαιοτριβείου Βρανά
και
Η Μνήμη Νίκου Κούνδουρου

Το Ελαιοτριβείο Βρανά λειτούργησε από το 1887 έως τις αρχές της δεκαετίας του 1980. Μετά τη διακοπή της λειτουργίας του, τα κτήριά του εγκαταλείφθηκαν και σταδιακά ερειπώθηκαν.

Μέσα στα χαλάσματα, στο πιο απίθανο σημείο, στις σκάφες της πολτοποίησης του σαπουνιού, κάτω από χώματα και πέτρες, θάφτηκε ένας σπάνιος θησαυρός: το αρχείο του εργοστασίου από το 1894 έως το 1959, το οποίο αποτυπώνει τις δραστηριότητες της επιχείρησης από την έναρξη ως το κλείσιμό της.

Αποτελείται από 122 τεκμήρια (λογιστικά κατάστιχα, ευρετήριά τους, κόπιες αλληλογραφίας κ.α.), που ανασύρθηκαν το 2000, κατά τη διάρκεια των έργων αναστήλωσης, από μέλη της Εταιρείας Αρχιπέλαγος και στάλθηκαν για τις πρώτες βοήθειες στο Μορφωτικό Ίδρυμα της Εθνικής Τράπεζας.

Εκεί, κατά τη συντήρηση, καταγραφή, ταξινόμηση και ψηφιακή φωτογράφησή τους, επιβεβαιώθηκε η σπουδαιότητά τους, καθώς αποτελούν το πληρέστερο σωζόμενο αρχείο ελαιουργίας από αυτά που έχουν εντοπιστεί και καταγραφεί ως τώρα, με χρονικό εύρος που αγγίζει τον έναν αιώνα.

Την ταξινόμηση και μελέτη του Αρχείου πραγματοποίησε το Ιδρυτικό Μέλος της ‘’Εταιρείας Αρχιπέλαγος’’ και Διευθύντρια του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών αείμνηστη Ιστορικός Ρούρα Σιφναίου στην οποία είναι αφιερωμένη η αίθουσα.
Την επιμέλεια των εργασιών στο αρχείο είχε η αρχειονόμος, Δρ. Πολιτισμικής Τεχνολογίας Σπυριδούλα Αράθυμου.
Το αρχείο του Ελαιοτριβείου Βρανά, μοναδικό σε πληρότητα και χρονική έκταση, αποτελεί πλέον αντικείμενο και εργαλείο της ιστορικής έρευνας, στο οποίο προστρέχουν φοιτητές , εκπαιδευτικοί, ιστορικοί.
Μέρος του εκτίθεται στο ισόγειο του κτηρίου όπου βρέθηκε, πλαισιωμένο από μια σειρά εικαστικών έργων που εμπνεύστηκε η Ζωγράφος Ηώ Αγγελή από την ιδιαίτερη όψη των φθαρμένων κατάστιχων.
Στο χώρο του Αρχείου σε Ειδική Προθήκη παρουσιάζονται προσωπικά αντικείμενα του Ν. Κούνδουρου από την ζωή και το έργο του όπως:
Επιστολές, Κείμενα ,Σκίτσα, Φωτογραφική Μηχανή, Μάσκες Θεατρικών ‘Έργων, το Μπαστούνι του κ.α.,
(Δωρεά της οικογένειας του)

Ο ΑΡΧΑΙΟΣ ΛΗΝΟΣ ж
3ος -2ος ΑΙΩΝΑΣ π.Χ.

Ο Αρχαίος Λίθινος Διπλός Ληνός, εκτίθεται στη Μικρή Εσωτερική Αυλή του Μουσείου, δίπλα στο πηγάδι, κάτω από την αιωνόβια καρυδιά.

Αποκαλύφθηκε από τον Ιατρό και Ερευνητή Μάκη Αξιώτη, στην ευρύτερη περιοχή του Μουσείου – στη Θέση Μάνα– , στο κτήμα του Ιωάννη Βατζάκα και του Υιού του Απόστολου Βατζάκα, οι οποίοι και τον δώρισαν στο Μουσείο Ελαιοτριβείο Βρανά.

‘’Το εύρημα, διαθετημένο σε ορθογώνιο χώρο σαφώς υποδηλώνει την άμεση σύνδεση του, με τον μηχανισμό ελαιοπιεστηρίου, όπως την πρέσα, τμήμα του οποίου βρέθηκε στην ανασκαφή, και σχετίζεται άμεσα με την ύπαρξη Ελαιουργείου , που χρονολογείτε βάση των κινητών ευρημάτων, κυρίως στην Ύστερη Αρχαιότητα.

Το ασβεστολιθικό πέτρωμα, αναμφίβολα έχει εξορυχθεί, από λατομείο της ευρύτερης περιοχής. Φέρει ίχνη σφηνών (στο κάτω του μέρος), από τη λατόμευση, και ίχνη λοστού από μοχλοβόθριο.

Ο ασβεστολιθικός όγκος, μετά την εξόρυξή του, λαξεύτηκε κατά χώραν στο χώρο του Ελαιουργείου που θα ήταν τοποθετημένος, με αδρή λάξευση της ανώτερης επιφάνειας του, και αμελέστερη των πλευρών του, καθώς πιθανώς ήταν τοποθετημένος σε ειδικά διαμορφωμένο όρυγμα του Ελαιοπιεστηρίου.

… Έχει την ανώτερη επίπεδη επιφάνεια λαξευμένη με δύο κυκλικές αύλακες, συμμετρικά διαμορφωμένες, που καταλήγουν σε μια επιμήκη αύλακα, και από εκεί σε κοντή προχοή με ελαφρά κλίση από την κατακόρυφο.

Η χρονολόγηση της βάσης του Ελαιοπιεστηρίου του Μουσείου Βρανά, στηρίζεται κυρίως σε τεχνικά στοιχεία της λάξευσης, όπως του βελονιού, και του τύπου της ορθογώνιας διαμόρφωσης της πλίνθου, καθώς και της κοντής προχοής, που επιβεβαιώνουν την αναγωγή του Διπλού Λίθινου Ληνού, στην Ελληνιστική περίοδο, πιθανώς τον 3ο και 2ο αιώνα π.Χ.

Ο τύπος του Διπλού Ληνού, όπως αυτός του Μουσείου Βρανά είναι εξαιρετικά σπάνιος στον Ελλαδικό χώρο, και γενικότερα στον χώρο της Μεσογείου, και σχετίζεται άμεσα με το μέγεθος της παραγωγής του ελαιολάδου, που θα έπρεπε να εξασφαλιστεί σε σύντομο χρονικό διάστημα, λόγω του όγκου περισυλλογής των καρπών της ελιάς, της σύνθλιψης και τη συντόμευση της παραγωγικής διαδικασίας πολτοποίησης και δημιουργίας ελαιού.

Κρίνοντας από τα στοιχεία της Λιθοξοϊκής, της λίθινης βάσης Πιεστηρίου του Μουσείου Βρανά, θεωρούμε ότι αυτός πιθανώς να χρησιμοποιήθηκε για το παλαιότερο και τον πιο γνωστό τύπο πιεστηρίου που λειτουργούσε, με δύο μοχλούς, αντί για έναν, και αντίστοιχα αντίβαρα.

Το πιεστήριο, ήταν μια απλή κατασκευή, από δύο επιμήκη σανίδια ξύλου, στερεωμένα σε μια σταθερή κατακόρυφη επιφάνεια, δεμένα μεταξύ τους, τα οποία τραβούσαν προς τα κάτω αντίβαρα από μεγάλους λίθους, ή σακιά λίθων, το λάδι έρεε μέσα στις αύλακες, και συλλεγόταν μέσω της προχοής σε πήλινο ή λίθινο αγγείο που ήταν τοποθετημένο κάτω από την προχοή της βάσης συμπίεσης.’’

ж Μέρος της ομιλίας του Προϊσταμένου της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας Ν. Λέσβου, Αρχαιολόγου κ. Π. Τριανταφυλλίδη, ο οποίος μελέτησε, και παρουσίασε την επιστημονική του μελέτη στο Μουσείο- Ελαιοτριβείο Βρανά Στις 9 Σεπτεμβρίου 2017.